Στις 7 Απριλίου 2020 ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας και ο Οργανισμός Τροφίμων και Γεωργίας των Ηνωμένων Εθνών εξέδωσαν κατευθυντήριες οδηγίες για τις επιχειρήσεις τροφίμων που αφορούν στην ασφάλεια τροφίμων ως προς τον COVID-19.

 

Ο Ε.Φ.Ε.Τ. στα πλαίσια της ενημέρωσης των επιχειρήσεων τροφίμων αλλά και των καταναλωτών μετέφρασε τις οδηγίες οι οποίες έχουν ως ακολούθως:

 

Ο κόσμος αντιμετωπίζει μια άνευ προηγουμένου απειλή από την πανδημία  του COVID-19 που προκαλείται από τον ιό SARS-CoV-2 (αναφέρεται ως ιός COVID-19). Πολλές χώρες ακολουθούν τις συμβουλές του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ) όσον αφορά στη θέσπιση μέτρων που σχετίζονται με την αποφυγή συγχρωτισμού ως έναν από τους τρόπους με τους οποίους μπορεί να μειωθεί η μετάδοση της νόσου¹. Η εφαρμογή αυτών των μέτρων είχε ως αποτέλεσμα το κλείσιμο πολλών επιχειρήσεων, σχολείων και εκπαιδευτικών ιδρυμάτων καθώς και περιορισμούς στα ταξίδια και στις κοινωνικές συγκεντρώσεις. Για μερικούς ανθρώπους, η εργασία από το σπίτι, η τηλεργασία και οι διαδικτυακές συζητήσεις και συναντήσεις αποτελούν πλέον συνήθεις πρακτικές. Ωστόσο, το προσωπικό των επιχειρήσεων τροφίμων, δεν έχει την ευκαιρία να εργαστεί από το σπίτι και απαιτείται να συνεχίζει να εργάζεται στους συνήθεις χώρους εργασίας του. Η διατήρηση της υγείας και της ασφάλειας όλων των εργαζομένων στην αλυσίδα παραγωγής και εφοδιασμού των τροφίμων είναι ζωτικής σημασίας για την επιβίωση από την τρέχουσα πανδημία. Η διατήρηση της συνεχούς ροής των τροφίμων κατά μήκος της τροφικής αλυσίδας είναι μια ουσιαστική λειτουργία στην οποία πρέπει να συνεισφέρουν όλοι οι ενδιαφερόμενοι κατά μήκος της τροφικής αλυσίδας. Αυτό απαιτείται επίσης για τη διατήρηση της εμπιστοσύνης των καταναλωτών όσον αφορά στην ασφάλεια και στη διαθεσιμότητα των τροφίμων.

Για τη διαχείριση των κινδύνων που έχουν να κάνουν με την ασφάλεια καθώς και την αποφυγή επιμόλυνσης των τροφίμων, η βιομηχανία τροφίμων θα πρέπει να διαθέτει Συστήματα Διαχείρισης Ασφάλειας Τροφίμων (ΣΔΑΤ) τα οποία θα βασίζονται στις αρχές Ανάλυσης Κινδύνου και Κρίσιμων Σημείων Ελέγχου (HACCP). Τα Συστήματα Διαχείρισης Ασφάλειας Τροφίμων (ΣΔΑΤ) της βιομηχανίας τροφίμων υποστηρίζονται από προαπαιτούμενα προγράμματα που περιλαμβάνουν: ορθές πρακτικές υγιεινής, καθαρισμού και απολύμανσης, χωροταξική οριοθέτηση των περιοχών επεξεργασίας, έλεγχο του προμηθευτή, αποθήκευση, διανομή και μεταφορά, υγιεινή του προσωπικού και ικανότητα εργασίας αυτού - όλες τις βασικές προϋποθέσεις και δραστηριότητες που απαιτούνται για τη διατήρηση ενός υγιεινού περιβάλλοντος επεξεργασίας τροφίμων. Οι γενικές αρχές του Codex Alimentarius για την υγιεινή των τροφίμων² θέτουν μια σταθερή βάση για την εφαρμογή βασικών ελέγχων υγιεινής σε κάθε στάδιο της αλυσίδας επεξεργασίας, παρασκευής και εμπορίας τροφίμων για την πρόληψη της επιμόλυνσης των τροφίμων.

Εάν μια επιχείρηση τροφίμων διαθέτει ομάδα υπεύθυνη για τα Συστήματα Διαχείρισης Ασφάλειας Τροφίμων (ΣΔΑΤ) ή/και έχει δημιουργήσει ομάδα HACCP, τα μέλη αυτών των ομάδων πρέπει να συμπεριλαμβάνονται σε όλες τις συζητήσεις διασφαλίζοντας έτσι ότι όλες οι νέες παρεμβάσεις έχουν επανεξεταστεί με γνώμονα την ασφάλεια των τροφίμων. Εάν μια επιχείρηση δε διαθέτει ομάδα ΣΔΑΤ και / ή HACCP, τότε πρέπει να ορίσει ένα άτομο που θα είναι υπεύθυνο να εξετάζει το κατά πόσον μπορεί να προκύψουν κίνδυνοι ασφάλειας των τροφίμων από επιπρόσθετα μέτρα. Αυτό το συγκεκριμένο άτομο θα πρέπει να βρίσκεται σε επικοινωνία με τις αρμόδιες αρχές ασφάλειας τροφίμων για την παροχή συμβουλών. Αυτή τη χρονική στιγμή υπάρχει επείγουσα απαίτηση από μέρους της βιομηχανίας τροφίμων να διασφαλίζει τη συμμόρφωση με τα μέτρα που αφορούν: στην προστασία των εργαζομένων της από τον COVID-19, στην αποφυγή της έκθεσης ή της μετάδοσης του ιού καθώς και στην ενίσχυση των πρακτικών υγιεινής των τροφίμων.

Σκοπός των εν λόγω κατευθυντήριων οδηγιών είναι να επισημανθούν αυτά τα επιπρόσθετα μέτρα, έτσι ώστε να διατηρηθεί η ακεραιότητα της τροφικής αλυσίδας και να διατίθενται επαρκείς και ασφαλείς προμήθειες τροφίμων προς τους καταναλωτές.

 

Πιθανή μετάδοση του COVID-19 μέσω των τροφίμωνΗ μόλυνση του ανθρώπου από COVID-19 μέσω του τροφίμου ή της συσκευασίας των τροφίμων είναι πολύ απίθανο να συμβεί. Η νόσος COVID-19 είναι μια νόσος του αναπνευστικού συστήματος και η κύρια οδός μετάδοσης είναι με την επαφή από άτομο σε άτομο και με την άμεση επαφή με τα σταγονίδια που δημιουργούνται με την αναπνοή στην περίπτωση που ένα μολυσμένο άτομο βήχει ή φτερνίζεται.Έως σήμερα δεν υπάρχουν στοιχεία για τη μετάδοση ιών που προκαλούν ασθένειες του αναπνευστικού συστήματος μέσω των τροφίμων ή μέσω της συσκευασίας τροφίμων. Οι κορωνοϊοί δεν μπορούν να πολλαπλασιαστούν στα τρόφιμα. Χρειάζονται ως ξενιστή ένα ζώο ή άνθρωπο για να πολλαπλασιαστούν.  Πρόσφατη οδηγία του Παγκοσμίου Οργανισμού Υγείας³ αναφέρει ότι με βάση τα τρέχοντα δεδομένα, ο ιός COVID-19 μεταδίδεται κατά τη διάρκεια στενής επαφής μέσω των αναπνευστικών σταγονιδίων (που σχηματίζονται με το βήχα ή το φτέρνισμα) και από μολυσμένα αντικείμενα^4-10. Ο ιός μπορεί να εξαπλωθεί απευθείας από άτομο σε άτομο στην περίπτωση που ένα κρούσμα COVID-19 βήχει ή φτερνίζεται, παράγοντας σταγονίδια που φτάνουν σε μύτη, στόμα, ή μάτια του άλλου ατόμου. Εναλλακτικά, καθώς τα αναπνευστικά σταγονίδια έχουν αρκετά μεγάλο βάρος για να μεταφέρονται στον αέρα, αυτά τελικά κατακάθονται σε αντικείμενα και επιφάνειες που περιβάλλουν το μολυσμένο άτομο. Είναι πιθανό κάποιος να μπορεί να μολυνθεί όταν ακουμπήσει μία μολυσμένη επιφάνεια, αντικείμενο, ή το χέρι ενός μολυσμένου ατόμου, και στη συνέχεια να αγγίξει το δικό του στόμα, ή τη μύτη του ή τα μάτια του. Αυτό για παράδειγμα μπορεί να συμβεί στην περίπτωση που κάποιος αγγίξει το πόμολο της πόρτας ή δώσει χειραψία και μετά ακουμπήσει το πρόσωπό του. Πρόσφατη έρευνα που αξιολόγησε την επιβίωση του ιού COVID-19 σε διάφορες επιφάνειες ανέφερε ότι, ο ιός μπορεί να παραμείνει βιώσιμος έως και 72 ώρες σε πλαστικό και ανοξείδωτο ατσάλι, έως τέσσερις ώρες σε χαλκό και έως και 24 ώρες σε χαρτόνι¹¹. Η έρευνα αυτή πραγματοποιήθηκε σε συνθήκες εργαστηρίου (με ελεγχόμενες συνθήκες ως προς τη σχετική υγρασία και τη θερμοκρασία) και θα πρέπει να ερμηνεύεται με προσοχή όταν αναφέρεται στις συνθήκες πραγματικού περιβάλλοντος. Είναι επιτακτική ανάγκη η βιομηχανία τροφίμων να ενισχύσει τα προσωπικά μέτρα υγιεινής και να παρέχει νέα εκπαίδευση σχετικά με τις αρχές υγιεινής των τροφίμων² ώστε να εξαλείψει ή να μειώσει τον κίνδυνο επιμόλυνσης των επιφανειών τροφίμων και των υλικών συσκευασίας τροφίμων με τον ιό από τους εργαζόμενους στα τρόφιμα. Ο εξοπλισμός ατομικής προστασίας, όπως μάσκες και γάντια, μπορεί να καταστεί αποτελεσματικός στη μείωση της εξάπλωσης ιών και ασθενειών στη βιομηχανία τροφίμων, μόνο εφόσον γίνεται σωστή χρήση. Επιπρόσθετα, συνιστάται στη βιομηχανία τροφίμων να εισάγει αποστάσεις κατά τη φυσική εργασία και μέτρα για τη σχολαστική υγιεινή και απολύμανση καθώς και να ενισχύσει το συχνό και αποτελεσματικό πλύσιμο των χεριών και την απολύμανση σε κάθε στάδιο επεξεργασίας, παραγωγής και εμπορίας των τροφίμων. Αυτά τα μέτρα θα προστατεύσουν το προσωπικό από την εξάπλωση του COVID-19 μεταξύ των εργαζομένων, θα διατηρήσει ένα υγιές εργατικό δυναμικό και επίσης θα ανιχνεύει τους μολυσμένους χειριστές τροφίμων και τις άμεσες επαφές τους, αποκλείοντας τους από το χώρο εργασίας.Αν και το γενετικό υλικό (RNA) του COVID-19 έχει απομονωθεί από δείγματα κοπράνων ασθενών¹⁰ που έχουν μολυνθεί με τη νόσο, εντούτοις δεν υπάρχουν αναφορές ή κάποια ένδειξη μετάδοσης δια της οδού κόπρανα-στόμα. Το πλύσιμο των χεριών μετά τη χρήση της τουαλέτας αποτελεί πάντα η απαραίτητη πρακτική ειδικά για όσους εργάζονται με τρόφιμα.

 

Για τους σκοπούς αυτών των οδηγιών, οι εργαζόμενοι στα τρόφιμα περιλαμβάνουν τους χειριστές τροφίμων, ανθρώπους οι οποίοι αγγίζουν άμεσα τα τρόφιμα ως μέρος της εργασίας τους. Περιλαμβάνει επίσης προσωπικό που μπορεί να αγγίζει επιφάνειες που έρχονται σε επαφή με τρόφιμα ή άλλες επιφάνειες σε χώρους στους οποίους χειρίζονται τα τρόφιμα. Ο όρος μπορεί επομένως να ισχύει για τους επικεφαλής των επιχειρήσεων, το προσωπικό καθαρισμού, το προσωπικό συντήρησης, το προσωπικό διανομής καθώς και τους επιθεωρητές τροφίμων.

Ο ΠΟΥ συνιστά στα άτομα που αισθάνονται αδιαθεσία να μείνουν στο σπίτι τους¹². Το προσωπικό που εργάζεται στον τομέα των τροφίμων πρέπει να γνωρίζει τα συμπτώματα του COVID-19. Οι υπεύθυνοι επιχειρήσεων τροφίμων πρέπει να παρέχουν γραπτή καθοδήγηση στο προσωπικό σχετικά με την αναφορά τέτοιων συμπτωμάτων και τον αποκλεισμό τους από την εργασία. Το πιο σημαντικό ζήτημα είναι το προσωπικό να είναι σε θέση να αναγνωρίζει τα συμπτώματα νωρίς, ώστε να μπορεί να ζητήσει κατάλληλη ιατρική περίθαλψη και εξετάσεις και να ελαχιστοποιήσει τον κίνδυνο μόλυνσης άλλων συναδέλφων στην εργασία.

Τα συνήθη συμπτώματα του COVID-19¹³ περιλαμβάνουν:

• πυρετό (υψηλή θερμοκρασία - 37,5 βαθμούς Κελσίου ή παραπάνω)
• βήχα - μπορεί να είναι οποιοδήποτε είδος βήχα, όχι μόνο ξηρός βήχας
• δύσπνοια
• αναπνευστικές δυσκολίες
• κόπωση

 

Θα πρέπει να διατίθενται γραπτές οδηγίες και εκπαίδευση σχετικά με τον τρόπο αποτροπής της εξάπλωσης του COVID-19 στο προσωπικό που εργάζεται σε χώρους τροφίμων. Η συνήθης διαδικασία καθορισμού καταλληλόλητας των υπαλλήλων για εργασία που χρησιμοποιούν οι επιχειρήσεις τροφίμων στο πλαίσιο των Συστημάτων Διαχείρισης Ασφάλειας των Τροφίμων, θα πρέπει να διασφαλίζει ότι οι μολυσμένοι εργαζόμενοι αποκλείονται από τις εγκαταστάσεις τροφίμων. Το προσωπικό που δεν είναι καλά ή έχει συμπτώματα COVID-19 δεν πρέπει να εργάζεται και πρέπει να ενημερώνεται σχετικά με τον τρόπο επικοινωνίας με τους επαγγελματίες υγείας. Αυτό είναι επιτακτικό γιατί εάν ένας μολυσμένος εργαζόμενος χειρίζεται τρόφιμα, είναι πιθανό να εισάγει τον ιό στα τρόφιμα στα οποία εργάζεται ή σε επιφάνειες της επιχείρησης τροφίμων, μέσω βήχα και φτερνίσματος ή μέσω επαφής με τα χέρια. Επιπλέον, σε ορισμένες περιπτώσεις, τα μολυσμένα άτομα μπορεί να είναι ασυμπτωματικά ή προ-συμπτωματικά και μπορεί να μην εμφανίζουν σημάδια ή συμπτώματα της ασθένειας ή μπορεί να παρουσιάζουν ήπια συμπτώματα που εύκολα παραβλέπονται. Μερικά μολυσμένα άτομα που δεν έχουν εμφανίσει ακόμη συμπτώματα έχει αποδειχθεί ότι είναι ικανοί να μεταδώσουν τον ιό^14-19. Αυτό υπογραμμίζει την ανάγκη για όλο το προσωπικό που εργάζεται στη βιομηχανία τροφίμων, ανεξάρτητα από την προφανή κατάσταση της υγείας τους, να ασκεί προσωπική υγιεινή και να χρησιμοποιεί κατάλληλα μέσα ατομικής προστασίας. Οι επιχειρήσεις τροφίμων πρέπει να εισάγουν ένα υψηλό επίπεδο ασφάλειας και διαχείρισης προσωπικού προκειμένου να διατηρήσουν ένα περιβάλλον εργασίας χωρίς ασθένειες.

Τα προαπαιτούμενα προγράμματα πρέπει να διασφαλίζουν ότι οι εργαζόμενοι που έχουν μολυνθεί με COVID-19 (συμπτωματικά άτομα και επιβεβαιωμένοι ασυμπτωματικοί φορείς) και οι επαφές τους (εκείνοι που έχουν εκτεθεί σε επιβεβαιωμένα κρούσματα) αποκλείονται από τις εγκαταστάσεις τροφίμων. Το προσωπικό που δεν είναι καλά ή έχει συμπτώματα COVID-19 δεν πρέπει να εργάζεται. Θα πρέπει να καθιερωθεί μια διαδικασία που επιτρέπει στο προσωπικό να αναφέρει ασθένειες μέσω τηλεφώνου (ή ηλεκτρονικού ταχυδρομείου), έτσι ώστε οι εργαζόμενοι σε πρώιμα στάδια του COVID-19 να μπορούν να λαμβάνουν αξιόπιστες πληροφορίες και να αποκλείονται γρήγορα από το περιβάλλον εργασίας.

Οι πρακτικές ασφάλειας των τροφίμων σε χώρους τροφίμων θα πρέπει να συνεχίσουν να εφαρμόζονται στα υψηλότερα πρότυπα υγιεινής σύμφωνα με τα καθιερωμένα Συστήματα Διαχείρισης Ασφάλειας Τροφίμων.

Οι καλές πρακτικές υγιεινής του προσωπικού περιλαμβάνουν:

• σωστή υγιεινή χεριών - πλύσιμο με σαπούνι και νερό για τουλάχιστον 20 δευτερόλεπτα (ακολουθήστε τη συμβουλή του ΠΟΥ)
• συχνή χρήση απολυμαντικών χεριών με βάση το αλκοόλ
• κάλυψη με χαρτομάντηλο του στόματος και της μύτης κατά το βήχα ή το φτέρνισμα και έπειτα απόρριψη του χαρτομάντηλου και πλύσιμο χεριών
• συχνό καθάρισμα/απολύμανση επιφανειών εργασίας και σημείων αφής όπως λαβές πόρτας
• αποφυγή στενής επαφής με οποιονδήποτε εμφανίζει συμπτώματα όπως βήχας και φτέρνισμα.

 

Τα γάντια μπορούν να χρησιμοποιηθούν από τους εργαζόμενους στα τρόφιμα αλλά πρέπει να αλλάζονται συχνά και τα χέρια πρέπει να πλένονται μεταξύ των αλλαγών και μετά την απόρριψη των γαντιών. Τα γάντια πρέπει να αλλάζονται μετά από χειρισμούς ή εργασίες μη σχετιζόμενες με τρόφιμα, όπως το άνοιγμα ή κλείσιμο πόρτας με το χέρι και το άδειασμα των κάδων.  Οι εργαζόμενοι στα τρόφιμα πρέπει να ξέρουν ότι το να φορούν γάντια μπορεί να επιτρέψει την αύξηση της συγκέντρωσης βακτηρίων στην επιφάνεια των χεριών, οπότε το πλύσιμο των χεριών είναι πολύ σημαντικό για να αποφευχθεί η επιμόλυνση των τροφίμων.  Οι εργαζόμενοι στα τρόφιμα πρέπει να αποφεύγουν να αγγίζουν το στόμα και τα μάτια όταν φορούν γάντια.

Τα γάντια μιας χρήσης δεν πρέπει να χρησιμοποιούνται ως υποκατάστατα του πλυσίματος των χεριών στο χώρο εργασίας με τρόφιμα.  Ο ιός COVID-19 μπορεί να μολύνει τα γάντια μιας χρήσης με τον ίδιο τρόπο που έρχεται στα χέρια των εργαζομένων.  Η αφαίρεση των γαντιών μιας χρήσης μπορεί να οδηγήσει στην επιμόλυνση των χεριών.  Το να φοράμε γάντια μιας χρήσης μπορεί να δώσει μια εσφαλμένη αίσθηση ασφάλειας και μπορεί να οδηγήσει το προσωπικό στο να μην πλένει τα χέρια όσο συχνά προβλέπεται.

Το πλύσιμο των χεριών είναι ένα ισχυρότερο προστατευτικό τείχος από το να φοράμε γάντια μιας χρήσεως.  Οι επιχειρήσεις τροφίμων πρέπει να εξασφαλίσουν την ύπαρξη επαρκών εγκαταστάσεων υγιεινής για να εξασφαλιστεί ότι οι εργαζόμενοι πλένουν τα χέρια τους συχνά και σχολαστικά.  Το κοινό σαπούνι και το ζεστό τρεχούμενο νερό είναι αρκετά για το πλύσιμο των χεριών.  Τα αντισηπτικά χεριών μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως επιπρόσθετο μέτρο, αλλά δεν πρέπει να υποκαθιστούν το πλύσιμο των χεριών.

 

Η αποφυγή συγχρωτισμού είναι πολύ σημαντική για την επιβράδυνση της εξάπλωσης του COVID-19.  Αυτό επιτυγχάνεται με την ελαχιστοποίηση της επαφής ανάμεσα σε δυνητικά μολυσμένα και υγιή άτομα.  Όλες οι εταιρείες τροφίμων πρέπει να ακολουθούν την οδηγία της αποφυγής του συγχρωτισμού όσο αυτό είναι δυνατό.  Οι οδηγίες του ΠΟΥ θέτουν ως απαιτούμενη την ελάχιστη απόσταση του ενός μέτρου ανάμεσα σε εργαζόμενους.  Όπου αυτό είναι δύσκολο λόγω του χώρου παραγωγής, οι εργοδότες πρέπει να θέσουν κατάλληλα μέτρα για να προστατευθούν οι εργαζόμενοι.

Παραδείγματα πρακτικών μέτρων για να επιτευχθεί η αποφυγή του συγχρωτισμού σε ένα περιβάλλον παραγωγής τροφίμων είναι:

• τοποθέτηση πάγκων εργασίας σε διάταξη εναλλάξ, έτσι ώστε οι εργαζόμενοι να μην είναι στραμμένοι αντιμέτωπα
• να παρέχονται μέσα ατομικής προστασίας (Μ.Α.Π.) όπως μάσκες προσώπου, φιλέδες (δίχτυα) μαλλιών, γάντια μιας χρήσης, καθαρές φόρμες και αντιολισθητικά παπούτσια για το προσωπικό. Η χρήση των Μ.Α.Π. θα είναι ήδη πρακτική ρουτίνας σε χώρους παραγωγής έτοιμων-προς-κατανάλωση και μαγειρεμένων τροφίμων.  Όταν το προσωπικό είναι ενδεδυμένο με Μ.Α.Π., τότε είναι δυνατό να μειωθεί η απόσταση ανάμεσα στους εργαζόμενους.
• τοποθέτηση των πάγκων εργασίας σε μεγαλύτερη απόσταση, η οποία μπορεί να απαιτεί μία επιβράδυνση του ρυθμού στη γραμμή παραγωγής.
• περιορισμός του πλήθους του παρόντος προσωπικού στο χώρο παραγωγής σε κάθε χρονική στιγμή.
• οργάνωση του προσωπικού σε ομάδες εργασίας, ώστε να υφίσταται περιορισμένη αλληλεπίδραση ανάμεσα στις ομάδες.

 

 Εργαζόμενοι στον τομέα των τροφίμων: η ασθένεια COVID-19 στον χώρο εργασίας

Τα προαπαιτούμενα προγράμματα που υποστηρίζουν τα συστήματα διαχείρισης της ασφάλειας των τροφίμων μιας επιχείρησης τροφίμων, θα περιλαμβάνουν οδηγίες για τη διαχείριση της ασθένειας του προσωπικού στους χώρους των τροφίμων. Στις οδηγίες αυτές θα περιλαμβάνονται οδηγίες για την αναφορά ασθένειας από το προσωπικό και η πολιτική για την επιστροφή στην εργασία όταν το προσωπικό αναρρώσει από την ασθένεια. Το προσωπικό πρέπει να εκπαιδευτεί στη χρήση των οδηγιών και να συμμορφώνεται με αυτές  και να αναφέρει την ασθένεια το συντομότερο δυνατό ώστε να αποτραπεί η μετάδοση του COVID-19 σε συναδέλφους εργαζομένους. Οι πρακτικές διαχείρισης προσωπικού (π.χ. αναφορά ασθένειας και αποκλεισμός ασθενών εργαζομένων) καθιστούν απίθανο ένας εργαζόμενος στον τομέα των τροφίμων να εμφανίσει αδιαθεσία με συμπτώματα COVID-19 στο χώρο εργασίας. Ωστόσο, είναι απαραίτητο να αναπτυχθεί ένα σχέδιο δράσης για τη διαχείριση ενός τέτοιου περιστατικού. Ένα πιο πιθανό συμβάν είναι ένας εργαζόμενος στα τρόφιμα να αναφέρει ασθένεια μέσω τηλεφώνου. Το προσωπικό πρέπει να γνωρίζει ότι δεν πρέπει να παρουσιαστεί στην εργασία με συμπτώματα του COVID-19, αλλά να ενημερώσει τηλεφωνικά για την ασθένεια αυτή.

Το προσωπικό που αισθάνεται αδιαθεσία δεν πρέπει να παρουσιάζεται στην εργασία και να ζητά ιατρική συμβουλή. Ωστόσο, σε περίπτωση που ένας εργαζόμενος σε τρόφιμα αισθανθεί αδιαθεσία στο χώρο εργασίας με τυπικά συμπτώματα του COVID-19, θα πρέπει να απομακρυνθεί σε μια περιοχή μακριά από άλλα άτομα. Εάν είναι δυνατόν, πρέπει να ανευρεθεί ένα δωμάτιο ή περιοχή όπου μπορεί να απομονωθεί πίσω από μια κλειστή πόρτα, όπως ένα γραφείο προσωπικού. Εάν είναι δυνατό, να ανοιχτεί ένα παράθυρο για αερισμό. Θα πρέπει να κανονιστεί να απομακρυνθεί γρήγορα από την εγκατάσταση των τροφίμων ο υπάλληλος που είναι αδιάθετος.

Ο υπάλληλος που είναι αδιάθετος θα πρέπει να ακολουθήσει τις εθνικές οδηγίες για την αναφορά περιστατικών/ύποπτων περιστατικών COVID-19. Ενώ περιμένουν για ιατρική συμβουλή ή για μεταφορά στο σπίτι, θα πρέπει να αποφύγουν οποιαδήποτε επαφή με άλλους υπαλλήλους. Θα πρέπει να αποφύγουν να αγγίξουν άτομα, επιφάνειες και αντικείμενα και να τους συμβουλεύουν να καλύπτουν το στόμα και τη μύτη τους με ένα χαρτομάντιλο μίας χρήσης όταν βήχουν ή φτερνίζονται και να βάλουν το χαρτομάντιλο σε μια σακούλα ή τσέπη και στη συνέχεια να απορρίψουν το χαρτομάντιλο σε κάδο απορριμμάτων με καπάκι. Εάν δεν έχουν διαθέσιμο χαρτομάντιλο, θα πρέπει να βήχουν και να φτερνίζονται στο εσωτερικό του αγκώνα τους. Εάν χρειαστεί να πάνε στο μπάνιο ενώ περιμένουν ιατρική βοήθεια, εάν υπάρχει, θα πρέπει να χρησιμοποιήσουν ξεχωριστό μπάνιο.

Όλες οι επιφάνειες με τις οποίες έχει έρθει σε επαφή ο προσβεβλημένος εργαζόμενος πρέπει να καθαριστούν, συμπεριλαμβανομένων όλων των επιφανειών και των αντικειμένων που είναι ορατά μολυσμένες με σωματικά υγρά/αναπνευστικές εκκρίσεις και όλες οι πιθανά μολυσμένες επιφάνειες που χρησιμοποιούνται συχνά, όπως τουαλέτες, χερούλια και τηλέφωνα. Απολυμαντικά με βάση το αλκοόλ/απολυμαντικά επιφανείας πρέπει να χρησιμοποιούνται για τον καθαρισμό. Γενικά, απολυμαντικά με βάση το αλκοόλ (αιθανόλη, προπαν-2-όλη, προπαν-1-όλη) έχει αποδειχθεί ότι μειώνουν σημαντικά τη μολυσματικότητα ιών με περίβλημα όπως ο ιός COVID-19, σε συγκεντρώσεις 70-80%. Τα κοινά απολυμαντικά με ενεργά συστατικά που βασίζονται σε ενώσεις τεταρτοταγούς αμμωνίου και χλώριο θα πρέπει να έχουν επίσης ιοκτόνες ιδιότητες. Όλο το προσωπικό πρέπει να πλένει καλά τα χέρια τους για 20 δευτερόλεπτα με σαπούνι και νερό μετά από οποιαδήποτε επαφή με κάποιον που είναι αδιάθετος με συμπτώματα που συμβαδίζουν με λοίμωξη από κοροναϊό.

Εάν ένας εργαζόμενος επιβεβαιωθεί ότι έχει COVID-19, θα είναι απαραίτητο να ειδοποιηθούν όλες οι στενές επαφές του προσβεβλημένου υπαλλήλου, ώστε να μπορούν επίσης να λάβουν μέτρα για την ελαχιστοποίηση του περαιτέρω κινδύνου εξάπλωσης. Οι ορισμοί του ΠΟΥ για το τι νοείται ως επαφή ενός περιστατικού COVID-19 μπορούν να βρεθούν εδώ²¹. Παραδείγματα επαφών στη βιομηχανία τροφίμων θα μπορούσαν να περιλαμβάνουν οποιονδήποτε υπάλληλο που ήταν πρόσωπο με πρόσωπο ή με φυσική επαφή (δηλαδή άγγιγμα), κάθε υπάλληλος που ήταν σε απόσταση εντός 1 μέτρου από το επιβεβαιωμένο κρούσμα, όποιος έχει καθαρίσει τυχόν σωματικά υγρά χωρίς επαρκή εξοπλισμό ατομικής προστασίας (π.χ. γάντια, φόρμες, προστατευτικά ρούχα), υπαλλήλους στην ίδια ομάδα ή ομάδα εργασίας με το επιβεβαιωμένο κρούσμα και κάθε εργαζόμενο που ζει στο ίδιο σπίτι με το επιβεβαιωμένο κρούσμα.

Ο ΠΟΥ συνιστά την απομόνωση των επαφών για 14 ημέρες από την τελευταία έκθεση στο επιβεβαιωμένο κρούσμα²². Κατ’ ελάχιστο, το προσωπικό που είχε στενή επαφή με τον προσβεβλημένο υπάλληλο θα πρέπει να κληθεί να παραμείνει στο σπίτι για 14 ημέρες από την τελευταία επαφή με το επιβεβαιωμένο κρούσμα και διατήρηση φυσικής απόστασης. Εάν παρουσιασθεί αδιαθεσία ανά πάσα στιγμή εντός της περιόδου απομόνωσης των 14 ημερών και βγει θετικό το αποτέλεσμα για COVID-19, θα είναι επιβεβαιωμένο κρούσμα και θα πρέπει να αντιμετωπίζονται ως τέτοιο²².

Το προσωπικό που δεν είχε στενή επαφή με το αρχικό επιβεβαιωμένο κρούσμα θα πρέπει να συνεχίσει να παίρνει τις συνήθεις προφυλάξεις και να πηγαίνει στη δουλειά όπως συνήθως. Η οργάνωση υπαλλήλων σε μικρές ομάδες ή ομάδες εργασίας θα βοηθήσει στην ελαχιστοποίηση της διαταραχής στο εργατικό δυναμικό σε περίπτωση που ένας υπάλληλος που αναφέρει ασθένεια με συμπτώματα COVID-19. Δεν συνιστάται το κλείσιμο του χώρου εργασίας.

Θα πρέπει να υπάρχει μια πολιτική επιστροφής στην εργασία για το προσωπικό που έχει προσβληθεί και αναρρώσει από το COVID-19. Ο ΠΟΥ συνιστά ότι ένα επιβεβαιωμένο κρούσμα θα μπορούσε να βγει από την απομόνωση όταν απουσιάζουν τα συμπτώματα και υπάρχουν δύο αρνητικές αναλύσεις με PCR με διαφορά λήψης τουλάχιστον 24 ωρών. Εάν δεν είναι δυνατή η ανάλυση, ο ΠΟΥ συνιστά ότι ένας επιβεβαιωμένος ασθενής μπορεί να βγει από την απομόνωση 14 ημέρες μετά την απουσία συμπτωμάτων²³.

 

Ο πρωταρχικός στόχος τυχόν πρόσθετων μέτρων υγιεινής και εξυγίανσης που εφαρμόζονται από τις επιχειρήσεις τροφίμων είναι η διατήρηση του ιού COVID-19 έξω από τις επιχειρήσεις. Ο ιός θα εισέλθει στις εγκαταστάσεις των επιχειρήσεων μόνο όταν ένα μολυσμένο άτομο ή μολυσμένα προϊόντα ή αντικείμενα εισέρθουν σ’ αυτές.

Οι οδηγοί και το λοιπό προσωπικό που παραδίδουν σε χώρους τροφίμων δεν πρέπει να αφήνουν τα οχήματά τους κατά την παράδοση των προϊόντων. Οι οδηγοί πρέπει να εφοδιάζονται με αλκοολούχο αντισηπτικό χεριών, απολυμαντικό και χαρτοπετσέτες. Οι οδηγοί πρέπει να χρησιμοποιούν αντισηπτικό χεριών προτού παραδώσουν έγγραφα στο προσωπικό των εγκαταστάσεων τροφίμων. Δοχεία μίας χρήσης και συσκευασίες πρέπει να χρησιμοποιούνται για να αποφεύγεται η ανάγκη καθαρισμού τυχόν επιστροφών. Στην περίπτωση επαναχρησιμοποιήσιμων δοχείων, πρέπει να εφαρμόζονται κατάλληλα πρωτόκολλα υγιεινής και εξυγίανσης.

Οι οδηγοί που παραδίδουν σε χώρους τροφίμων θα πρέπει να γνωρίζουν τους πιθανούς κινδύνους που ενέχει η δια επαφής μετάδοση του COVID-19. Ο ιός μπορεί να μεταδοθεί εάν οι οδηγοί αγγίξουν μια μολυσμένη επιφάνεια ή προβούν σε χειραψία με ένα μολυσμένο άτομο. Στις επιφάνειες που είναι πιο πιθανό να έχουν μολυνθεί από τον ιό περιλαμβάνονται οι επιφάνειες που αγγίζονται συχνά όπως τιμόνια, πόμολα των θυρών, κινητές συσκευές κ.λπ. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η υγιεινή των χεριών, σε συνδυασμό με την τήρηση φυσικής απόστασης, είναι υψίστης σημασίας και γιατί η υγιεινή των επιφανειών με τις οποίες έρχονται σ’ επαφή είναι κρίσιμη για την αποφυγή διασταυρούμενων μολύνσεων.

Οι οδηγοί πρέπει να έχουν επίγνωση της φυσικής απόστασης που πρέπει να τηρούν κατά την παραλαβή και την παράδοση προϊόντων στους πελάτες, της ανάγκης για διατήρηση υψηλού βαθμού προσωπικής υγιεινής και να φορούν καθαρά προστατευτικά ρούχα. Οι οδηγοί πρέπει επίσης να γνωρίζουν ότι είναι ανάγκη να διασφαλίζεται ότι όλα τα εμπορευματοκιβώτια μεταφοράς διατηρούνται καθαρά και απολυμαίνονται συχνά και ότι τα τρόφιμα πρέπει να προστατεύονται από τη μόλυνση καθώς και να διαχωρίζονται από άλλα προϊόντα που μπορεί να προκαλέσουν μόλυνση.

 

Κατά τη διάρκεια της πανδημίας COVID-19, ο τομέας λιανικής πώλησης τροφίμων αντιμετωπίζει τις μεγαλύτερες προκλήσεις για να διατηρήσει τις υψηλότερες προδιαγραφές υγιεινής, να προστατέψει το προσωπικό από τον κίνδυνο μόλυνσης, να τηρήσει την αποφυγή συγχρωτισμού όταν o αριθμός πελατών είναι μεγάλος, παραμένοντας σε λειτουργία και διασφαλίζοντας ότι επαρκείς ποσότητες τροφίμων είναι διαθέσιμες σε καθημερινή βάση.

Οι εργαζόμενοι στα καταστήματα λιανικής είναι απίθανο να μολύνουν τα τρόφιμα εάν ακολουθούν τις απαιτούμενες, καλές πρακτικές προσωπικής υγιεινής που μειώνουν τον κίνδυνο μετάδοσης των περισσότερων τροφιμογενών λοιμώξεων. Μέτρα όπως το συχνό πλύσιμο των χεριών, η χρήση αντισηπτικών χεριών, η χρήση προστατευτικών ενδυμάτων και η καλή αναπνευστική υγιεινή, θα μειώσουν τον κίνδυνο εξάπλωσης της νόσου. Οι εργοδότες πρέπει να τονίζουν τη σημασία του συχνότερου πλυσίματος των χεριών και της διατήρησης καλών πρακτικών υγιεινής καθώς και του συχνότερου καθαρισμού και απολύμανσης επιφανειών που αγγίζονται τακτικά. Οι εργαζόμενοι στα τρόφιμα πρέπει να γνωρίζουν τα συμπτώματα του COVID-19, να ενημερώνουν τον εργοδότη τους και να ζητούν ιατρική συμβουλή εάν πιστεύουν ότι έχουν συμπτώματα της νόσου.

Η διατήρηση της αποφυγής συγχρωτισμού μεταξύ των πελατών στα καταστήματα λιανικής πώλησης τροφίμων είναι ζωτικής σημασίας για τη μείωση του κινδύνου μετάδοσης της νόσου. Μεταξύ των πρακτικών μέτρων που μπορούν να χρησιμοποιηθούν από τους εμπόρους λιανικής πώλησης περιλαμβάνονται τα ακόλουθα:

• έλεγχος του αριθμού των πελατών που εισέρχονται στο κατάστημα λιανικής για την αποφυγή συγχρωτισμού
• τοποθέτηση ανακοινώσεων στα σημεία εισόδου με τις οποίες θα ζητούν από τους πελάτες να μην εισέλθουν στο κατάστημα εάν νιώθουν αδιαθεσία ή έχουν συμπτώματα COVID19
• διαχείριση και έλεγχος της σειράς προτεραιότητας (ουράς), με συμβουλές για την τήρηση της αναγκαίας φυσικής απόστασης τόσο εντός όσο και εκτός καταστημάτων
• παροχή αντισηπτικών χεριών, απολυμαντικών ψεκασμού και χάρτινων πετσετών μίας χρήσης στα σημεία εισόδου στο κατάστημα
• σήμανση δαπέδου στο εσωτερικό του καταστήματος για τη διευκόλυνση της συμμόρφωσης με την τήρηση της φυσικής απόστασης μεταξύ των πελατών, ιδιαίτερα στα τμήματα του καταστήματος που δημιουργείται συγχρωτισμός, όπως στους πάγκους εξυπηρέτησης και στα ταμεία
• τακτικές ανακοινώσεις για υπενθύμιση στους πελάτες να ακολουθούν τις συμβουλές για τήρηση της φυσικής απόστασης μεταξύ τους και τακτικό καθαρισμό των χεριών τους
• τοποθέτηση πλέξιγκλας στους πάγκους εξυπηρέτησης και στα ταμεία, ως πρόσθετο επίπεδο προστασίας για το προσωπικό
• ενθάρρυνση της χρήσης ανέπαφων πληρωμών
• καθώς οι καταναλωτές φέρνουν όλο και περισσότερο τις δικές τους τσάντες αγορών, η συμβουλή στους καταναλωτές να καθαρίζουν τις τσάντες αγορών τους πριν από κάθε χρήση θα αναρτάται ως ανακοίνωση στους χώρους λιανικής πώλησης τροφίμων (καταστήματα, αγορές, σούπερ μάρκετ).

 

Ελαχιστοποιήστε τον κίνδυνο μετάδοσης του COVID-19 εντοπίζοντας τα σημεία τα οποία αγγίζονται πιο συχνά στους χώρους λιανικής πώλησης και διασφαλίζοντας ότι αυτά καθαρίζονται και απολυμαίνονται τακτικά. Παραδείγματα σημείων που αγγίζονται πιο συχνά είναι τα καροτσάκια αγορών, οι λαβές των θυρών και οι ζυγαριές για χρήση από τον πελάτη.

Οι ενέργειες που πρέπει να λάβουν χώρα αφορούν σε:

• Παροχή υγρομάντηλων (ή άλλων μέσων απολύμανσης) για τους πελάτες ώστε να καθαρίζουν τις λαβές των καροτσιών και των καλαθιών αγορών ή ανάθεση της απολύμανσης των λαβών των καροτσιών αγορών μετά από κάθε χρήση στο προσωπικό.
• Πλύσιμο και συχνή απολύμανση αντικειμένων, όπως κουτάλες, λαβίδες και θήκες καρυκευμάτων.
• Διατήρηση ανοιχτών των θυρών όπου είναι δυνατόν, για ελαχιστοποίηση της επαφής.

Αν και ορισμένοι καταναλωτές θεωρούν ότι υπάρχει κίνδυνος μόλυνσης από COVID-19 ως αποτέλεσμα της έκθεσης  τροφίμων σε ανοιχτές προθήκες, δεν υπάρχουν προς το παρόν επιστημονικά στοιχεία που να υποδηλώνουν ότι το τρόφιμο σχετίζεται με τη μετάδοση του ιού COVID-19. Είναι σημαντικό να τηρούνται καλές πρακτικές υγιεινής γύρω από ανοιχτές προθήκες έκθεσης τροφίμων, όπως προθήκες με σαλάτες, με  φρεσκοπαρασκευασμένα προϊόντα τροφίμων και προϊόντα αρτοποιίας. Συνιστάται στους καταναλωτές πάντα να πλένουν τα φρούτα και τα λαχανικά με πόσιμο νερό πριν από την κατανάλωση. Τόσο οι πελάτες όσο και το προσωπικό πρέπει να τηρούν αυστηρά τις καλές πρακτικές προσωπικής υγιεινής ανά πάσα στιγμή γύρω από ανοιχτούς χώρους φαγητού.

Προκειμένου να χειρίζονται υγιεινά τις ανοιχτές προθήκες έκθεσης τροφίμων και να αποφεύγεται η μετάδοση του COVID-19 μέσω επιφανειακής επαφής, οι επιχειρήσεις λιανικής πώλησης τροφίμων πρέπει:

• Να τηρούν πρόγραμμα συχνού πλυσίματος και την απολύμανση όλων των επιφανειών και των σκευών που έρχονται σε επαφή με τρόφιμα.
• Οι εργαζόμενοι που απασχολούνται στην εστίαση τροφίμων απαιτείται να πλένουν συχνά τα χέρια και, εάν χρησιμοποιούν γάντια, αυτά πρέπει να αλλάζονται πριν και μετά την προετοιμασία του φαγητού.
• Οι εργαζόμενοι στην εστίαση τροφίμων απαιτείται να καθαρίζουν και να απολυμαίνουν συχνά τις επιφάνειες εργασίας (π.χ. γκισέ, πάγκους), τις επιφάνειες προθηκών, τα σκεύη σερβιρίσματος και τα δοχεία αρτυμάτων.
• Να διαθέτουν απολυμαντικό χεριών για τους καταναλωτές που εισέρχονται και εξέρχονται από τους χώρους της επιχείρηση τους.
• Θα πρέπει να θεωρείται ότι τα προϊόντα αρτοποιίας  στις προθήκες αυτοεξυπηρέτησης δεν πρέπει να εκθέτονται ή να πωλούνται  χωρίς περιτύλιγμα. Τα προϊόντα αρτοποιίας που βρίσκονται σε ανοιχτές προθήκες αυτοεξυπηρέτησης σε καταστήματα λιανικής θα πρέπει να τοποθετούνται σε πλαστική / σελοφάν ή χάρτινη συσκευασία. Τα μη προσυσκευασμένα αρτοπαρασκευάσματα  (π.χ. κουλουράκια, παξιμάδια,γλυκίσματα κ.α.) που εκθέτονται σε καταστήματα λιανικής πώλησης, αυτά πρέπει να τοποθετούνται σε ερμάρια από πλεξιγκλάς και να τοποθετούνται σε σακούλες με λαβίδες κλεισίματος για να εξυπηρετούνται οι πελάτες.

 

Οι καντίνες σε χώρους εργασίας σε βασικές υπηρεσίες πρώτης γραμμής, όπως επιχειρήσεις επεξεργασίας τροφίμων και λιανικής πώλησης τροφίμων, πρέπει να παραμείνουν ανοιχτές όταν δεν υπάρχουν πρακτικές εναλλακτικές λύσεις παροχής  τροφίμων για το προσωπικό. Υψηλά πρότυπα μέτρων δημόσιας υγείας για το πλύσιμο χεριών και πρωτόκολλα για την ατομική προστασία του αναπνευστικού συστήματος πρέπει να τηρούνται σε καντίνες εργασίας. Τα πρότυπα διαδικασιών λειτουργίας των καντίνων προσωπικού πρέπει να περιλαμβάνουν:

• Διατήρηση φυσικής απόστασης τουλάχιστον 1 μέτρου μεταξύ ενός ατόμου εργαζομένου και άλλων εργαζομένων, συμπεριλαμβανομένης της διάταξης των θέσεων/καθισμάτων τους στο χώρο εργασίας.
• Προσωπικό εργασίας που εργάζεται εκ περιτροπής και χρόνους διαλειμμάτων  για τη μείωση του αριθμού του προσωπικού (συγχρωτισμού) σε μια καντίνα ανά πάσα στιγμή.
• Περιορισμός όσο το δυνατόν περισσότερο μη αναγκαίας φυσικής επαφής.
• Οδηγίες σε εμφανή σημεία, ορατά για το προσωπικό για την τήρηση της υγιεινής των χεριών και την τήρηση της φυσικής/σωματικής απόστασης.
• Διαδικασίες καθαρισμού και απολύμανσης για εξοπλισμό, χώρους, επιφάνειες επαφής / σημεία υψηλής συχνότητας επαφής, π.χ. πάγκοι / λαβίδες / σκεύη σερβιρίσματος / ανοιχτές προθήκες αυτοεξυπηρέτησης / λαβές πορτών.

 

Ο ΠΟΥ συνεχίζει να παρακολουθεί στενά την κατάσταση για τυχόν αλλαγές που ενδέχεται να επηρεάσει το παρόν έγγραφο κατευθυντήριων οδηγιών. Σε περίπτωση οποιασδήποτε αλλαγής παραμέτρων, ο ΠΟΥ θα εκδώσει μια περαιτέρω ενημέρωση. Διαφορετικά, αυτές οι προσωρινές κατευθυντήριες οδηγίες θα λήξουν 2 χρόνια μετά την ημερομηνία δημοσίευσης.

 

«Αυτή η μετάφραση δεν δημιουργήθηκε από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ). Ο ΠΟΥ δεν ευθύνεται για το περιεχόμενο ή την ακρίβεια αυτής της μετάφρασης. Η αρχική έκδοση: “COVID-19 and food safety: guidance for food businesses: interim guidance». Γενεύη: Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας; 2020. Άδεια: CC BY-NC-SA 3.0 IGO "θα είναι η δεσμευτική και αυθεντική έκδοση". https://apps.who.int/iris/handle/10665/331705

1. Critical preparedness, readiness and response actions for COVID-19: Interim guidance 19 March 2020 https://www.who.int/publications-detail/critical-preparedness-readiness-and-response-actions-for-covid-19.
2. Codex Alimentarius. Food hygiene: Basic texts http://www.fao.org/3/a1552e/a1552e00.pdf
3. Coronavirus disease 2019 (COVID-19) Situation Report – 66 https://www.who.int/docs/default-source/coronaviruse/situation-reports/20200326-sitrep-66-covid-19.pdf?sfvrsn=81b94e61_2
4. Liu J, Liao X, Qian S et al. Community transmission of severe acute respiratory syndrome coronavirus 2, Shenzhen, China, 2020. Emerg Infect Dis 2020 doi.org/10.3201/eid2606.200239
5. Chan J, Yuan S, Kok K et al. A familial cluster of pneumonia associated with the 2019 novel coronavirus indicating person-to-person transmission: a study of a family cluster. Lancet 2020 doi: 10.1016/S0140-6736(20)30154-9
6. Li Q, Guan X, Wu P, et al. Early transmission dynamics in Wuhan, China, of novel coronavirus-infected pneumonia. N Engl J Med 2020; doi:10.1056/NEJMoa2001316.
7. Huang C, Wang Y, Li X, et al. Clinical features of patients infected with 2019 novel coronavirus in Wuhan, China. Lancet 2020; 395: 497–506.
8. Burke RM, Midgley CM, Dratch A, Fenstersheib M, Haupt T, Holshue M,et al. Active monitoring of persons exposed to patients with confirmed COVID-19 — United States, January–February 2020. MMWR Morb Mortal Wkly Rep. 2020 doi : 10.15585/mmwr.mm6909e1external icon
9. World Health Organization. Report of the WHO-China Joint Mission on Coronavirus Disease 2019 (COVID-19) 16-24 February 2020 [Internet]. Geneva: World Health Organization; 2020 Available from: https://www.who.int/docs/default- source/coronaviruse/who-china-joint-mission-on-covid-19-final-report.pdf
10. Ong SW, Tan YK, Chia PY, Lee TH, Ng OT, Wong MS, et al. Air, surface environmental, and personal protective equipment contamination by severe acute respiratory syndrome coronavirus 2 (SARS-CoV-2) from a symptomatic patient. JAMA. 2020 Mar 4 [Epub ahead of print].
11. van Doremalen N, Bushmaker T, Morris DH et al. Aerosol and Surface Stability of SARS-CoV-2 as Compared with SARS-CoV-1. N Engl J Med. 2020 Mar 17. doi: 10.1056/NEJMc2004973
12. Coronavirus disease (COVID-19) advice for the public. https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/advice-for-public
13. Q&A on coronaviruses (COVID-19) https://www.who.int/news-room/q-a-detail/q-a-coronaviruses
14. Yu P, Zhu J, Zhang Z, Han Y. A familial cluster of infection associated with the 2019 novel coronavirus indicating possible person-to-person transmission during the incubation period. J Infect 2020 doi: 10.1093/jiaa077.
15. Huang R, Xia J, Chen Y, Shan C, Wu C. A family cluster of SARS-CoV-2 infection involving 11 patients in Nanjing, China Lancet Infect Dis 2020 doi: 10.1016/ S1473-3099(20)30147-X
16. Pan X, Chen D, Xia Y et al. Asymptomatic cases in a family cluster with SARS-CoV-2 infection. Lancet Infect Dis 2020 doi : 10.1016/ S1473-3099(20)30114-6
17. Tong Z-D, Tang A, Li K-F, Li P, Wang H-L, Yi J-P, et al. Potential presymptomatic transmission of SARS-CoV-2, Zhejiang Province, China, 2020. Emerg Infect Dis. 2020 doi : 10.3201/eid2605.200198
18. Wei WE, Li Z, Chiew CJ, Yong SE, et al. Presymptomatic Transmission of SARS-CoV-2 — Singapore, January 23–March 16, 2020. MMWR, 1 April 2020/69.
19. Kimball A, Hatfield KM, Arons M, James A, et al. Asymptomatic and Presymptomatic SARS-CoV-2 Infections in Residents of a Long-Term Care Skilled Nursing Facility — King County, Washington, March 2020. MMWR, 3 April 2020, 69(13);377–381.
20. Infection prevention and control SAVE LIVES: Clean Your Hands https://www.who.int/infection-prevention/campaigns/clean-hands/en/
21. Global Surveillance for human infection with coronavirus disease (COVID-19) https://www.who.int/publications-detail/global-surveillance-for-human-infection-with-novel-coronavirus-(2019-ncov)
22. Considerations in the investigation of cases and clusters of COVID-19 https://www.who.int/publications-detail/considerations-in-the-investigation-of-cases-and-clusters-of-covid-19
23. Home care for patients with COVID-19 presenting with mild symptoms and management of their contacts https://www.who.int/publications-detail/home-care-for-patients-with-suspected-novel-coronavirus-(ncov)-infection-presenting-with-mild-symptoms-and-management-of-contacts